Gerçek

7 Ağustos 1902-15 Şubat 1903 arasında Paris'te Aurore'da tefrika edilen Gerçek, 1903'te Charpentier Yayınlarında kitap olarak yayınlanmıştır.
Zola'nın Quatre Evangiles (Dört İncil) dizisinin üçünçü kitabı olan yapıt, doğrudan doğruya Dreyfus olayına bağlıdır; Simon-Dreyfus kahramanlarından Gorgias-Esterhazy kahramanlarına kadar bu olayın serbest uyarlamasıdır ve Dreyfus olayındaki tüm kamuoyu aldatmacalarına ve adli vahşetlere Gerçek'te de rastlanır.
Yapıttaki temel karşıtlık hiç kuşkusuz geleceğin güçleriyle karanlıkçılığın çatışmasıdır. Gelecek tarafında cumhuriyetçi düşüncenin silahı ve simgesi, dinsel azınlığı entegre edebilen, herkese yurttaşlık hakkı veren okul vardır; bunun dışında sosyalizm, yüce gönüllülük ve akıl vardır. Bunların karşısında birleşmiş iki düşman görürüz: Bazı istisnalar dışında Kilise, konformist burjuvaları, yozlaşmış adli kurumları ve bütün emirlere itaat eden basınıyla gericilik. Sürekli mücadeleye mahkûm cesur eğitimciler (Marc) ya da kurbanlar (Simon), aynı zamanda kurnaz, entrikacı, güç ve paraya susamış açgözlü, sapık insanlar (Gorgias) dik-kate alındığında sadece ayrıntılar dikkat çeker Dreyfus olayı ve Gerçek'te. İki taraf arasında sürekli fokurdayan bir bataklık vardır ve bu bataklığın içinde saldırganlar, alçaklar, korkaklar, çok yavaş gelişen çok dar kafalı insanlar bulunur. Kitabın en önemli özelliklerinden biri, kamuoyunun ve özellikle de eskiden itaatkâr ya da bağnaz, yobaz olan kadınların daha sonra aktif ve bilinçli insanlara (Marc'ın kızı Louise) dönüşümüdür. Dolayısıyla Zola bir mesaj vermiştir: Halka gerçeği göstermek gerekir ve buna göre üçlü bir sorunsal karşısında buluruz kendimizi: önyargıları, atalardan kalma korkuları dağıtarak akıl ve bilgi veren okulu ve romana dramatik bir gerilim veren, üst düzey romanesk bir ilgi uyandıran polisiye entrikayı. Kabul etmek gerekir ki dizinin öteki yapıtları bu düzeye ulaşamamıştır. Ve nihayet Zola'nın anladığı biçimde edebiyat... Dreyfus olayı sırasında Zola'nın İtham Ediyorum başlıklı metninin satır aralarında görüldüğü gibi yazar gerçeğe uygun olmayan bir suçlamanın saçma olacağını ileri sürer ve böyle bir şeyi ilk önce bir sanatçı ve romancı fark edecektir. Gerçekten de Simon düşmanları da Dreyfus düşmanları da sürekli kötü romanlar yazmışlardır. Gerçek, Zola'nın vasiyeti niteliğinde bir yapıttır çünkü bu dizinin dördüncü yapıtı olarak planladığı Adalet'i yazabilmeye yetmemiştir ömrü… Gerçek, gerçek üstüne namuslu ve akıllıca bir araştırmanın insani ve edebi bir kanıtlamasıdır.